29. godišnjica masakra na sarajevskoj pijaci Markale obilježena je 5. februara 2023. godine. Na taj datum 1994. godine minobacačka granata ispaljena s položaja Vojske Republike Srpske (VRS) ubila je 68 i ranila više od 140 građana/ki Sarajeva.

Ove činjenice potvrđene su presudama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ). Uprkos tome, narativi kojima se negira odgovornost pripadnika VRS-a za ovaj zločin, kao i za masakr na Markalama u augustu 1995. godine, bili su dio ratne i poratne propagande koja i dalje živi u izjavama zvaničnika i u tvrdnjama javnih medija.

Nedavna godišnjica nije bila drugačija. Na portalu Radio-televizije Republike Srpske 5.2.2023. godine objavljen je članak sa sljedećim naslovom:

Dodik: Markale su zločin za koji su dva puta lažno optuženi Srbi

U članku je prenesena izjava predsjednika Republike Srpske Milorada Dodika povodom prisustva visokog predstavnika u BiH Christiana Schmidta na obilježavanju 29. godišnjice masakra na Markalama, objavljena na njegovom Twitter profilu:

Markale su zločin za koji su dva puta lažno optuženi Srbi i upotrijebljene su kao povod za NATO bombardovanje Republike Srpske koje je tada podržao Kristijan Šmit, istakao je danas predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik.

Članak RTRS-a zaključen je sljedećom rečenicom:

Danas je navršeno 29 godina od masakra na sarajevskoj pijaci Markale, za šta su okrivljeni pripadnici Vojske Republike Srpske, iako je utvrđeno da ne postoje dokazi da su projektili ispaljeni sa srpskih položaja.

Ova je tvrdnja u februaru 2023. godine objavljena u člancima portala Info Srpska, RT, Sve o Srpskoj, Fakti i drugim.

Navodeći Novinsku agenciju Republike Srpske (Srna) kao izvor, portal Katera je isti dan objavio naslov s tvrdnjom da je zločin na Markalama “pripisan Srbima” bez dokaza.

Markale – zločin koji je pripisan Srbima bez dokaza

U članku je navedeno da je “srpska strana” negirala krivicu, uz tvrdnju da je zločin insceniran i da nikada nije sprovedena nezavisna istraga o tom zločinu, kao ni da međunarodne komisije nisu mogle utvrditi odakle su ispaljene granate:

Srpska strana je negirala krivicu, tvrdeći da je tragediju inscenirala vlada u Sarajevu pod kontrolom lidera SDA Alije Izetbegovića.

Nikada nije sprovedena nezavisna istraga o tom zločinu, kao ni poslije eksplozije gotovo na istom mjestu krajem avgusta 1995, koja je poslužila kao pokriće za masovne napade avijacije NATO-a na Republiku Srpsku.

U oba slučaju međunarodne komisije nisu mogle da utvrde odakle su ispaljene granate.

Ko je izvor svih ovih tvrdnji?

Pretragom smo ustanovili da su tvrdnje iz članaka RTRS-a prvobitno objavljene u Pinkovom članku 4.2.2019. godine. Članak je objavljen povodom 25. godišnjice masakra, a donosi izjave “tjelohranitelja Alije Izetbegovića” koji je svjedočio da je bivši predsjednik Republike BiH “naredio” masakr.

PINK.RS PODSEĆA NA MASAKR NA MARKALAMA KOJI NE SME DA SE ZABORAVI ZBOG ISTINE – Telohranitelj Alije Izetbegovića priznao da je Alija naredio ubistvo civila!

Danas se navršava 25 godina od masakra na Markalama, jednog od najtežih zločina počinjenih u ratu u BiH, za koje su okrivljeni pripadnici Vojske Republike Srpske, iako je utvrđeno da ne postoje dokazi da su projektili ispaljeni sa srpskih položaja.

U članku se osporavaju haške presude u kojima su utvrđene činjenice o zločinima na Markalama.

Negiranje “srpske strane” s navodima o insceniranom napadu, uz izjave “tjelohranitelja Alije Izetbegovića”, prenijela je i Novinska agencija Republike Srpske u članku 5.2.2020. godine.

Tvrdnje iz članaka Pinka (i Srne) su se u protekle tri godine koristile gotovo šablonski na portalima, uključujući i one javnih medija (1, 2, 3), pa bi bile dodavane u tekstove povodom svake nove godišnjice masakra na Markalama (1, 2, 3, 4, 5).

Osim toga, citirane tvrdnje koje se u 2023. godini mogu vidjeti u članku RTRS-a dodavane su tokom proteklih godina u članke u kojima su prenesene izjave brojnih aktera (Milana Babovića, Duška Miletića, Milorada Kojića, Miodraga Linte, Milorada Dodika i drugih). Njihove izjave podržavaju tezu o bespredmetnom optuživanju Srba za zločin koji je počinila bošnjačka strana kako bi se isprovocirala NATO intervencija protiv VRS-a.

Šta su činjenice?

Ocjenom tačnosti izjave Milorada Dodika bavio se naš partnerski portal Istinomjer u analizi koju možete pročitati na ovom linku.

Činjenice o masakru na Markalama 1994. godine potvrđene su u presudama Haškog suda, a prema pisanju portala Detektor, koji izvještava o procesuiranju ratnih zločina počinjenih u Bosni i Hercegovini, za granatiranje Markala 5. februara 1994. godine osuđeni su bivši predsjednik Republike Srpske Radovan Karadžić i Stanislav Galić, komandant Sarajevsko-romanijskog korpusa (SRK). Obojica su osuđena na doživotnu kaznu zatvora.

O tome kako je sud u Hagu još 2003. godine utvrdio činjenice odakle je ispaljena smrtonosna granata u prvostepenoj presudi Stanislavu Galiću pisali smo u ovoj analizi 2018. godine.

Sud je u utvrđivanju činjenica razmotrio nalaze “lokalnog istražnog tima koji je na dan eksplozije izišao na pijacu u 13:20 sati” i čija je “istraga trajala približno nedjelju dana”: sudsko vijeće je razmotrilo “zasebne izvještaje stručnih članova, između ostalih, balističara Mirze Sabljice, Hamdije Čavčića i Berka Zečevića”. Sud je potom uzeo u razmatranje i izvještaje “vojnih posmatrača UN-a i članova tima 4. Francuskog bataljona UN-a” te nalaze još jednog tima UN-a koji je nastavio “ranije istrage (UN)” i bio ograničen “na analizu kratera i tehničke aspekte eksplozije”.

U prvostepenoj presudi Galiću, izrečenoj 5. decembra 2003. godine, a koja je potvrđena odlukom Žalbenog vijeća u ovom predmetu iz 2006. godine, navodi se i da su istražitelji UN-a “razmotrili priče žrtava, predstavnika UN-a koji su na dan eksplozije bili u Sarajevu, te informacije o vojnoj opremi i položajima jedinica koje su dobili od ABiH i SRK-a”. Izvještaj koji je podnesen 15. februara 1994. utvrdio je da je “do eksplozije došlo 5. februara 1994, između 12:10 i 12:15 sati, na prepunoj pijaci u Sarajevu”, da je “eksploziju prouzrokovala konvencionalna, fabrički proizvedena, minobacačka granata od 120 mm” te je ustanovio pravac iz kojeg je doletjela minobacačka granata.

Sudsko vijeće je nakon toga većinom utvrdilo da je “minobacačka granata od 120 mm koja je 5. februara 1994. ispaljena na pijacu Markale i koja je ubila više od 60, a ranila više od 140 ljudi van razumne sumnje namjerno ispaljena s teritorije pod kontrolom SRK-a”, odnosno Vojske Republike Srpske.

Drugi masakr na Markalama desio se 28. augusta 1995. godine, nakon kojeg su snage NATO-a bombardovale položaje VRS-a, što je nedugo zatim dovelo do Dejtonskog sporazuma i okončanja rata u BiH, navodi Istinomjer.

U prvostepenoj presudi Dragomiru Miloševiću 12. decembra 2007. godine navedeno je da je “Pretresno vijeće uvjereno da je minobacačka granata koja je pogodila ulicu u blizini tržnice Markale ispaljena sa teritorije pod kontrolom SRK-a te da su je ispalili pripadnici SRK-a”. Istinomjer navodi da je u presudi Žalbenog vijeća Milošević oslobođen optužbi za ovo granatiranje, no Žalbeno vijeće Tribunala nije u pitanje dovodilo utvrđene činjenice i relevantne zaključke Pretresnog vijeća u prvostepenoj presudi.

Detektor navodi da su zaključci o tome da je pijaca Markale granatirana s položaja VRS-a 1994. i 1995. godine potvrđeni i u postupku bivšem vrhovnom komandantu VRS-a i prvom predsjedniku Republike Srpske Radovanu Karadžiću.

Prema tome, potpuno su neutemeljene tvrdnje da ne postoje dokazi da je smrtonosni projektil ispaljen s položaja Vojske Republike Srpske.

Stanislav Galić i Radovan Karadžić ne samo da su optuženi nego su i osuđeni za zločin na Markalama 1994. godine.

Narativi kojim se negira odgovornost za zločin

Analizirani medijski napisi još jednom ukazuju na to da, pored političkih aktera, i sami mediji hrane rašireni narativ o tome da masakr na Markalama nije počinila Vojska Republike Srpske, već da se radilo o podmetnutom eksplozivu i insceniranoj tragediji kako bi se potakla međunarodna intervencija.

U sklopu tog narativa potencira se navodna nemogućnost utvrđivanja ko je ispalio granatu, nepostojanje nezavisne komisije za utvrđivanje okolnosti i slično, iz čega proizlaze navodi o “lažnom optuživanju Srba” ili pripisivanju zločina bez dokaza.

Međutim, osim što je potvrđeno da je granata ispaljena s položaja SRK-a, u presudi Stanislavu Galiću Sud je naveo da je tvrdnja o namjernom ciljanju civila od ABiH nerazumna i u suprotnosti s činjenicama:

Većina smatra da tvrdnja kako bi snage ABiH gađale, kao što bi to ovdje bio slučaj, vlastite civile nije samo nerazumna nego i u suprotnosti s dokazanim pravno relevantnim činjenicama.

Kako je pisao Detektor u ovom tekstu iz 2012. godine, tezu da je “muslimanska strana” odgovorna za ovaj zločin ponavljao je u sudnici i Radovan Karadžić.

Instrumentalizacija zločina u političke svrhe, negiranje sudski utvrđenih činjenica i održavanje neutemeljenih narativa u životu, uz medijsku podršku, produbljuje podjele i remeti proces pomirenja u postkonfliktnom društvu Bosne i Hercegovine.

Navod da je utvrđeno da ne postoje dokazi o tome da je granata ispaljena na Markale s položaja VRS-a, objavljen u članku Pinka, ocjenjujemo kao lažnu vijest.

Druge objave ove tvrdnje, kao i tvrdnje da se radi o zločinu koji je bez dokaza “pripisan Srbima”, dobijaju ocjenu prenošenje lažnih vijesti.