БОРБАТА НА ПРОВЕРУВАЧИТЕ НА ФАКТИ ДА ГИ СУЗБИЈАТ ДЕЗИНФОРМАЦИИТЕ.
„ Дури и Вљора Читаку има српски пасош!“, „Мега скандал, лидерот на Српска листа, Горан Ракиќ, има интимна средба на јахта“, „Деловни кредити до 50.000 евра“. Ова се само неколку примери од дезинформациите што беа споделени на Фејсбук годинава.
Со дезинформациите што се објавуваат во медиумите, се шират лажни информации за јавни личности, за политички случувања и за општествени прашања. Воедно, нудат и непроверени лекови за разни болести, лажни објави за слободни работни места од европските земји и измамнички можности за брзи кредити. На Фејсбук се објавуваат многу дезинформации од сомнителни или од лажни кориснички сметки, но дезинформациите потекнуваат и од реномирани медиуми на интернет.
Последните податоци на компанијата за аналитика на социјалните медиуми „That Ad“ покажуваат дека од 7 септември има приближно 950.000 отворени кориснички сметки во Косово. Како најпопуларна платформа за социјални медиуми во Косово, медиумите приспособуваат содржини што се конкретно наменети за оваа публика, какви што се кратки видеа, инфографици и преноси во живо.
Шкелзен Османи, директор на медиумот за проверка на факти Хибрид.инфо (Hibrid.info), кажа дека Фејсбук содржи многу медиуми. „Фејсбук сега е како универзум. Во тој универзум има многу други небесни тела, но Фејсбук ги вклучи во рамките на својот универзум“, рече Османи.
Секој со пристап до Фејсбук може да објавува содржина таму. Социјалните мрежи во сопственост на „Мета“ – компанија што порано беше познатa како Фејсбук и која ги поседува Ватсап, Инстаграм и Тредс – не прават разлика помеѓу медиумските страници и другите објавувачи на содржина.
„Нема ништо што ви кажува кои страници се медиуми, инфлуенсери, здравствени страници или институции. Информирани сте во зависност од тоа како алгоритамот ги става во вашиот извор“, рече Османи. Алгоритамот за социјални медиуми ја одредува соодветната публика за содржината врз основа на претходните преференции на корисникот, кои се одредуваат врз основа на лајкови, споделувања, кликови и кориснички интеракции.
Оваа публика од речиси милион корисници истовремено е цел на сомнителни и лажни кориснички сметки, кои шират дезинформации за да добијат пари преку кликови или за да промовираат конкретни агенди. На глобално ниво, Фејсбук има повеќе од 3 милијарди корисници и затоа се рангира меѓу најдобрите платформи за социјални медиуми според бројот на корисници. Воедно, Фејсбук е водечка платформа во ширењето дезинформации.
„Мета“ се најде под значителен притисок затоа што дозволи ширење дезинформации, особено по американските избори во 2016 година. Се покажа дека ширењето дезинформации на социјалните мрежи влијаело врз изборите и дека приватните податоци на милиони корисници биле продадени за употреба во изборната кампања.
За време на кампањите, Си-ен-ен откри дека група млади од Северна Македонија управувале со „фарма“ за лажни вести така што создавале лажни профили на американски граѓани. Имале финансиска придобивка од ширењето лажни вести, бидејќи за секој клик заработувале одреден износ. Овие лажни вести во голема мера го фаворизирале Доналд Трамп. Лажно се тврдело дека папата Франциско го поддржува Трамп и дека Бил Клинтон, сопруг на претседателската кандидатка Хилари Клинтон, сексуално нападнал тринаесетгодишно девојче. Поради овие лажни вести и прибирањето приватни податоци, основачот на Фејсбук, Марк Закерберг, беше повикан да сведочи пред Конгресот на САД во 2018 година.
„Мета“ почна да соработува со проверувачи на факти за сузбивање на дезинформациите, почнувајќи со Фејсбук во 2017 година, Ватсап во 2018 година и Инстаграм во 2019 година. Новата платформа за социјални медиуми Тредс во моментов не соработува со проверувачи на факти.
Соработката на „Мета“ со проверувачите на факти во Косово почна во 2018 година.
Фејсбук под објективност на проверувачите на факти
Во Косово, еден од главните проверувачи на факти е Крипометри (Krypometri) и е дел од медиумот на интернет Kallxo.com од 2016 година. Во 2018 година, Крипометри доби одобрение од Фејсбук да прегледува содржини и да ја оцени нивната точност. Сега Крипометри е познат како „проверувач на факти од трето лице“ и досега е единствениот соработник на „Мета“ во Косово. Крипометри, исто така, е дел од Меѓународната мрежа за проверка на факти (IFCN), организација што ги следи трендовите за проверка на факти, обезбедува ресурси за обука и место за соработка за речиси 200 организации за проверка на факти низ светот.
КАТЕГОРИИ ДЕЗИНФОРМАЦИИ
Постојат шест категории дезинформации што може да се пријават преку проверувачи на факти од трето лице:
– дезинформации на кои им недостасува содржина (кога содржината индиректно пренесува лажно тврдење),
– манипулирани (кога видеоматеријал, аудиоматеријал или фотографски материјал е изменет на начин што може да ја доведе публиката во заблуда),
– делумно лажни (кога има одредени неточности во фактите од објавата),
– лажни (не се засновани на факти),
– сатира (кога во материјалот се користи иронија или претерување и публиката не може лесно да го разбере како таков), и
– точни (кога нема неточности).
Проверувачите на факти од трето лице ги идентификуваат и ги прегледуваат објавите на Фејсбук. Доколку проверувачите на факти ја означат содржината како неточна или нецелосна, на објавата се прикажува предупредување, при што е наведено дека проверувачите на факти велат дека тоа е лажна вест или недостасува контекст односно појаснување. Ова истовремено служи како пречка за пристап до содржината, бидејќи корисниците не можат да ја отворат без претходно да го видат предупредувањето и да кликнат на „Погледни зошто“.
Кога ќе кликнете на копчето „Погледни зошто“, се појавува нов панел. Овде, имате опција да кликнете на статијата од Крипометри каде што е објаснето зошто објавата е означена како дезинформација. Под статијата има опција да ја видите дезинформацијата со кликнување на „Прикажи ја објавата“.
Речиси секојдневно Крипометри работи на проверка на страници на Фејсбук, кои веќе се означени како страници што шират лажни информации или вести со недоволно појаснување.
Во 2018 година, Крипометри доби одобрение од Фејсбук да прегледува содржини и да ја оценува нивната точност.
Во август 2023 година, порталот на јавниот радиодифузер, rtklive.com, објави спонзорирана статија на Фејсбук со наслов „‘Економист’: Косово со економскиот раст ги надминува балканските соседи“. Неговиот опис гласеше: „Британското списание ‘Економист’ напиша статија за Косово со наслов ‘Стартап нација – како косовските компании им пркосат на очекувањата да ја водат земјата кон иднината’“.
Под оваа статија, имаше предупредување за Крипометри во кое беше наведено: „Недостасува контекст – независните проверувачи на факти велат дека недостасува контекст кај оваа информација и може да ги доведе луѓето во заблуда“. Неточноста беше тоа што информацијата не беше објавена во „Економист“, туку во „Економист импакт“ и беше спонзорирана од Стопанската комора на Косово, Американската стопанска комора и проект на УСАИД. „Економист импакт“ е дел од Групацијата Економист. Она што го издвојува од весникот „Економист“ е тоа што „Економист импакт“ дозволува објавување спонзорирана содржина. Како таква, статијата не беше информативна, туку промотивна.
Повеќето од поновите статии на Крипометри се за политика. Многу од нив се поврзани со објави на дезинформации што се однесуваат на актуелната влада. На страницата Komentet Politike на Фејсбук беше објавен постер на кој е прикажан Џелал Свечла, министер за внатрешни работи, на кој беше напишано: „Џелал ги прогласи сите ветерани на Ослободителната војска на Косово за соработници на Србија“. Откако написот беше проверен и означен како дезинформација, страницата Komentet Politike на Фејсбук одлучи да ја избрише објавата.
И заменик-претседателката на најголемата опозициска партија, Демократската партија на Косово, Вљора Читаку, беше цел на дезинформации на Фејсбук кога на една корисничка сметка неосновано се тврдеше дека има српско државјанство. Во краткото видео каде што беше наведено ова тврдење, имаше предупредување на кое пишуваше: „Лажни информации. Независните проверувачи на факти велат дека оваа информација не е поткрепена со факти“.
Според политиките на Фејсбук, на корисничките профили што објавуваат дезинформации што се означени од партнерите на „Мета“ задолжени за проверка на факти, ќе им биде намалена видливоста во платформата.
Дезинформациите содржат неточни информации за јавни личности, за политички случувања и за општествени прашања.
Крешник Гаши, главен уредник на Kallxo, рече дека откако ќе ги идентификуваат објавите како лажни објави или објави со недоволно контекст, некои страници ги отстрануваат објавите, додека други ја коригираат нивната содржина.
„Постојат две групи. Првата група вклучува анонимни страници што не можат да се идентификуваат и не е јасно кој стои зад нив. Овие страници имаат голем досег. Не им е важно дали ќе ја изгубат публиката бидејќи не се заинтересирани за информирање“, рече Гаши. Според Гаши, другата група се страници што им припаѓаат на медиумите на интернет и имаат за цел да бидат на медиумскиот пазар подолго време, па затоа ги означуваат своите статии како уредени или коригирани.
„Тоа сè уште не е стандардизирано или целосно интегрирано како политика во сите медиуми во Косово, но почна да се менува“, рече Гаши.
Валон Цанхаси, основач на компанијата за дигитален маркетинг „Hallakate“, рече дека лажните кориснички сметки стануваат сè поприсутни за време на изборните кампањи. Подемот на дезинформации за време на изборните кампањи е глобална појава.
Според Цанхаси, секој обид да се процени бројот на лажни кориснички сметки, најверојатно ќе биде неуспешен.
„Тешко е да се дојде до одредена бројка, но платформите станаа толку софистицирани што процентот на лажни кориснички сметки е многу мал. Во реалноста, вистинските сметки се проблемот бидејќи тие се оние што споделуваат ваков вид информации“, рече Цанхаси.
Според извештај на Националниот демократски институт, кој спроведе мониторинг на медиумите на интернет и на социјалните медиуми од март 2020 година до февруари 2021 година, многу групи и „фан-страници“ на Фејсбук што се креирани за поддршка на одредена партија или кауза, шират дезинформации, особено во периоди на избори.
Османи, од Хибрид.инфо, што исто така е дел од Меѓународната мрежа за проверка на факти (IFCN), рече дека и покрај тоа што не се официјален партнер на Фејсбук, тие имаат начини да комуницираат со Фејсбук кога станува збор за проверка на факти.
„Алгоритмите на Фејсбук обично забележуваат самите кога проверувач на факти или член на IFCN се занимава со содржина на платформата“, рече тој.
Проверувачот на факти Хибрид.инфо секојдневно ги разоткрива статиите што содржат дезинформации.
Хибрид.инфо е во преговори со Фејсбук за статусот на проверувач на факти од трето лице и во јануари годинава почна да ги следи социјалните медиуми. Според првиот извештај од мониторингот што беше објавен за периодот од јануари до јуни 2023 година, Фејсбук беше главната платформа на социјалните медиуми каде што се споделуваа дезинформации во врска со настаните во Косово.
Дезинформации на Тикток, Твитер и Телеграм
Во јуни годинава, стотици лица на X, претходно познат како Твитер, како и на страниците на Фејсбук, споделуваа фабрикувано видео креирано со помош на вештачка интелигенција, познато како „дипфејк“.
Во видеото со лажна содржина беше изманипулирана фотографија на косовскиот премиер Аљбин Курти и на амбасадорот на Соединетите Американски Држави во Косово, Џефри Ховениер. Во фабрикуваното видео е прикажан Ховениер како му кажува на Курти дека ќе има последици за неправедните апсења на Србите на северот на Косово. Курти му одговара на Ховениер, велејќи дека ќе ги уапси Србите без разлика на тоа дали извршиле злосторства за да воспостави контрола во северниот дел од земјата. Гласот и акцентот на Ховениер звучат слично на неговиот вистински глас, но премиерот Курти има британски акцент.
Ова видео беше споделено за време на период на тензии во општините со мнозинско српско население во северот на Косово по општинските избори на 24 април.
Адеа Беќај, висок функционер за програмата Информативен интегритет на Националниот демократски институт, рече дека целта на овие дезинформации е да сеат недоверба.
„Косовскиот премиер и американскиот амбасадор беа искористени и преку измислен разговор беше направен обид да им се наштети на двете страни. Контекстот на оваа манипулација со информации е важен бидејќи влијае врз дестабилизацијата на земјата и продлабочување на етничките поделби помеѓу Србите и Албанците“, рече Беќај.
АПЛИКАЦИИТЕ ЗА ПРАЌАЊЕ ПОРАКИ ПОТЕШКО МОЖЕ ДА СЕ СЛЕДАТ БИДЕЈЌИ МОДЕРАТОРИ ВО ЗАТВОРЕНИ ГРУПИ ОДЛУЧУВААТ ШТО СЕ СПОДЕЛУВА.
Фабрикуваното видео кружеше и во групите на Телеграм со значителен број следбеници. Телеграм е апликација за праќање пораки што овозможува креирање групи и канали, кои може да ги следи секој со корисничка сметка.
Според Националниот демократски институт, каналот на српски јазик „BUNT je stanje duha ☦,“ или „БУНТОТ е состојба на умот“, има значителен број корисници Срби на северот на Косово.
Групата на Телеграм има повеќе од 70.000 следбеници и секојдневно објавува содржини во врска со Косово, кои вклучуваат дезинформации и говор на омраза. Апликациите за праќање пораки потешко може да се следат бидејќи модератори во затворени групи одлучуваат што се споделува.
Во апликацијата Телеграм постои опција да се пријави содржина на платформата и да се контактира со лицето што управува со сметките, иако телефонскиот број и името на администраторот може да се скријат.
Во Косово, Хибрид.инфо неколкупати ги разоткри лажните вести објавени на каналот БУНТ. Сузбивањето дезинформации на каналите за апликации за пораки, како што е Телеграм, претставува поголем предизвик бидејќи проверувачите на факти не можат да користат алатки за следење на социјалните медиуми што функционираат на други платформи.
Твитер поретко се користи во Косово. Според податоците на компанијата „Hallakate“, Твитер имал 102.000 корисници во Косово во јули 2022 година. И покрај тоа што има помалку корисници, политичката содржина што се споделува на платформата, се шири и на повеќе популарни платформи за социјални медиуми.
„Доколку некој објавил нешто лажно на Твитер, без разлика дали е политичар или инфлуенсер, лесно можете да го најдете повторно објавено на Фејсбук, Инстаграм или на Тикток, од други медиуми и други луѓе“, рече Гаши од Kallxo.
Дезинформациите на Твитер често се шират преку ботови, кои се користат за ширење дезинформации и поттикнување омраза. Ботовите, познати и како „зомби“ откако уредот ќе биде заразен, се компјутерски програми што имитираат реални корисници. Сепак, некои активности што наликуваат на ботовите, ги спроведуваат и физички лица.
Ботовите често споделуваат пораки и меѓусебно си ги „лајкнуваат“ пораките и шират непроверени или лажни тврдења за да создадат атмосфера на интернет за или против одредена идеја или личност.
Истражувачот Агон Малиќи разоткри еден таков бот на Твитер, кој ширеше националистички наративи во Косово и во Србија. „Време е Албанија и Косово да се спојат и да се обединат“, се вели во објавата на профилот Malcolm16991871, кој ги означил американските сенатори, меѓу кои и демократите Крис Марфи и Џин Шахин. Меѓутоа, како што покажа Малиќи, истиот профил споделил и објава од Српската напредна партија (Српска напредна странка), политичката партија на српскиот претседател Александар Вучиќ.
СРПСКАТА НАПРЕДНА ПАРТИЈА НАВОДНО ПЛАЌА ЛУЃЕ ЗА ДА КОМЕНТИРААТ И ДА СПОДЕЛУВААТ СОДРЖИНИ НА ИНТЕРНЕТ, СО ПОДДРШКА НА СРПСКАТА НАПРЕДНА ПАРТИЈА И ВУЧИЌ ИЛИ СО КРИТИКИ ЗА ПОЛИТИЧКИТЕ ПРОТИВНИЦИ НА СРПСКАТА НАПРЕДНА ПАРТИЈА.
„Има армија од ботови како што е овој, кои се преправаат дека се албански националисти. Тие користат говор на омраза против Србите и споделуваат повици за националистички собири во Тирана. Кутриот Малколм, тој ги помешал профилите и повторно ја споделил објавата на Српската напредна партија“, напиша Малиќи во твитот во јули. Според него, содржината што ја споделуваат ботовите на Твитер се разликува, но често потекнува од профили со вистински поединци зад нив, а не само од автоматски кориснички сметки.
„На пример, тие шират секташки поделби, национализам и етничка омраза. Ботовите не се единствените креатори на оваа содржина, таа може да дојде и од реални поединци со автентични профили. Како и да е, ботовите ја преувеличуваат и ја редистрибуираат оваа содржина по потреба“, рече Малиќи . Врз основа на неговите сопствени согледувања, Малиќи тврди дека видел 500 такви профили помеѓу 2020 и 2023 година.
Српската напредна партија, наводно, им плаќа на луѓето да коментираат и да дистрибуираат содржини на интернет, притоа поддржувајќи ја Српската напредна партија и Вучиќ или критикувајќи ги политичките противници на Српската напредна партија.
Во текот на 2020 година, Твитер затвори 8.500 профили што ѝ служат на Српската напредна партија. Стефан Јањиќ, главен уредник на „Фејкњус трагач“ (FakeNews Тragač) и доцент на Универзитетот во Нови Сад, во својата неодамнешна статија за К2.0 појаснува како ботовите на Српската напредна партија наликуваат на онлајн армија од повеќе од 8.000 реални поединци што примаат нарачки од Српската напредна партија.
И КРИПОМЕТРИ И ХИБРИД.ИНФО СЕ СПРАВУВААТ СО ДЕЗИНФОРМАЦИИТЕ ШТО СЕ ОБЈАВЕНИ НА ТИКТОК, НО ВЕЛАТ ДЕКА Е ТЕШКО ДА СЕ СЛЕДАТ ПОРАДИ ГОЛЕМИОТ ОБЕМ.
Проверувачите на факти во Косово се загрижени за содржината што се објавува на Тикток и зборуваат за недоволно филтрирање на содржината. Се смета дека Тикток, платформа за социјални медиуми во сопственост на кинеската компанија „Бајтденс“ (Bytedance), има стотици илјади корисници во Косово. Нема точен број корисници бидејќи на платформата не е наведенo Косово како држава.
И Крипометри и Хибрид.инфо се справуваат со дезинформации што се објавени на оваа платформа, но велат дека е тешко да се следат поради големиот обем.
Гаши рече дека Тикток се користи за ширење дезинформации и говор на омраза.
Во едно видео на Тикток, кое има повеќе од 800 споделувања, покажан е сопственик на ранч со коњи во Обилиќ. Во видеото, снимањето на филмот „Свадба во планините“ („Dasma në Male“) се одвивало на неговиот ранч, а актерите и сопственикот на ранчот носеле униформи на Ослободителната војска на Косово. Во јуни 2023 година, профилот на Тикток Patriotizamsrb, кој објавува содржини на српски јазик и има повеќе од 4.000 следбеници, повторно го објави видеото за да шири дезинформации намерно. Во одново објавеното видео, лажно се тврдеше дека сопственикот на ранчот е терорист и јавно беше објавено неговото име. Видеото има повеќе од 7.000 допаѓања, речиси 1.000 коментари, 830 споделувања и 1.300 профили го зачувале видеото за да го гледаат подоцна.
Османи рече дека Тикток претставува висок ризик, особено имајќи ја предвид возраста на корисниците. „Тикток се здоби со значителна популарност, особено кај помладата публика“, рече тој.
Иако нема точни податоци за употребата на Тикток во Косово, се верува дека има многу повеќе корисници од Твитер поради привлечноста на видеата со краток формат кај младите. Ова укажува на фактот дека преференциите на помладата публика се предизвик за доминантноста на Фејсбук. Според податоците од That Ad, од 7 септември, старосната група од 18 до 24 години има 193.200 корисници на Инстаграм наспроти 187.500 на Фејсбук.
И Фејсбук и Јутјуб, како и Тикток, Твитер и Телеграм се обвинети дека профитирале на сметка на корисниците, поради тоа што не успеале да ги сузбијат дезинформациите или затоа што дале „зелено светло“ на содржина што поттикнува омраза и насилство.
Оваа статија е изготвена во партнерство со регионалната иницијатива Центар против дезинформации на Западен Балкан, имплементирана од Фондацијата Метаморфозис со финансиска поддршка од Министерството за надворешни работи на Кралството Холандија. Содржината на статијата е одговорност на Косово 2.0 и не мора да ги одразува позициите на проектните партнери и на донаторот.
